阿波学会研究紀要


このページでは、阿波学会研究紀要論文をご覧いただけます。
 なお、電子化にともない、原文の表記の一部を変更しています。

郷土研究発表会紀要第22号
神山町のチリモ類

植物同好班 日出武敏

 筆者が神山町のチリモ類の調査をしたのは、この度の調査が二度目である。最初は昭和39年8月の始め、徳島県博物同好会、徳島県博物館等の主催になる神山町総合学術調査に参加したときであった。神山町は山深い地域であって、池、沼、湿地等、この類の好産地が極めて乏しいところであるが、その当時は旧神領中学校近くの鮎喰川流域に小規模ながら湿地めいた場所が残存し、又、元山地区には小さな溜池が散在して、このような場所からかなりの資料が採集できた。この第一回調査では、11属、67種、30変種、3品種計100種類を記録することができた。これらは全部図をつけて「神山町調査報告書」(昭和43年3月)に発表した。なおこの中には2新種、1新変種が合まれているが、これは雑誌「ヒコビア」第5巻、第1−2号(昭和42年6月)にその記載を発表してある。
 今回の阿波学会主催神山町総合学術調査に参加して昭和50年7月末、再度同町を訪れたが、前回採集した河川敷や、元山地区の小池はその姿を消していて、大いに落胆したのである。そこで今回は専ら水田や、それに添って存在する溝渠の比較的水草などの多い適当な場所を選んで採集した。神山町は広い地域に拡がっているので、全域に亘って採集することができず、元山地域、寄井地域、金泉地域の3ケ所で、できるだけ広い範囲を歩いて資料を得た。各地域とも、生態的条件が近似しているので、フロラの多様性はあまり期待できなかったが、今回の調査で新たに36種、24変種計60種類を加えることができた。この中に2新変種が見られたが、それは後日「ヒコビア」誌に記載を発表する予定である。本報告では前回の報告に記したものは名前だけに止め、判明した全種類を掲げた。本文中、名前の頭に米印をつけたものは前回の報告書に記したものである。
 細胞の大きさは、次略字で示す。単位はすべてマイクロである。L細胞の長さ、W細胞の幅、l峡部の幅、T細胞の厚さ、ssp刺を除いて、csp刺を含めて、spr腕を除いて cpr腕を含めて、bas半細胞の底部の幅、ap半細胞の頂部の幅。

Spirotaenia obscula Ralfs(図I,1)
   L 110;W 20. 産地 金泉
Mesotaenium ca1dariorum (Lagerh.) Hansg.(図I,2,3)
   L 25−35;W 12. 元山
 特徴のある形で容易に識別される。ヨーロッパや南米で見られているが、日本で
は徳島市名東町で地上藻類に混じて見出されたのである。
Cylindrocystis brebissonii Menegh.(図1,4)
   L 31;W 16. 金泉
Cyl. crassa De Bary (図1,5)
   L 35;W 22. 元山
* Netrium digitus (Ehrenb.) Itzigs. & Rothe
*      var. lamellosum (Breb.) Gronbl.
*      var. naegeli (Breb.) Krieg.
  Gonatozygon kinahani (Arch.) Rabenh.(図1,7)
   L 246;W 12. 元山(小池)
* G. nonotaenium De Bary var. pilosellum Nordst.(図1,6)
   L 131;W 12;ap 14.5. 金泉
  penium cylindrus (Ehrenb.) Breb.(図I,8)
   L 50;W 17. 金泉
  P. exiguum W. West(図I,9)
   L 32;W 8. 元山
* P. margaritaceum (Ehrenb.) Breb.
* var. elongastnm klebs
* Closterium acutum Breb.
  Cl. attenuatum Ehrenb.(図II,10)
   L 350−414;W 34−37. 寄井,金泉
* Cl. calosporum Wittr.
* Cl. cornu Ehrenb.

* Cl. dianae Ehrenb.
* Cl. ehrenbergii Menegh.
  var. michailovskoense Elenkin(図I,10)
  L 345−357;W 52−55. 寄井
* Cl. gracile Breb.
* Cl. idiosporum W. & G. S. West
* Cl. kuetzingii Breb.
* Cl. leibleinii Kutz.
  var. recurvatum W. &. G. S. West(図I,13)
   L 126−161;W 29−31. 寄井
 細胞の先端部が少し反曲した特徴のある変種で、最初ビルマから報告された。カリフォルニアやブラジルに産することも知られているが、四国ではいくつも産地がある。日本では四国以外からは見られていない。
* Cl. lineatum Ehrenb.
* Cl. moniliferum (Bory) Ehrenb.
  var. robustum Hinode(図I,14)
   L 187−200;W 38−40  寄井
* Cl. nematodes Joshua var. proboscideum Turn.
* Cl. parvulum Nag
*  var. angustum W. & G. S. West
  Cl. praelongum Breb. var. porosum (Gutw.) krieg.(図I,12)
   L 404;W 24. 寄井
  Cl. pritchardianum Arch.(図II,9)
   L 387;W 39. 寄井
* Cl. pseudolunvla Borge
* Cl. ralfsii Breb. var. hybridum Rabenh.
* Cl. setaceum Ehrenb.
  Cl. siliaua W. & G. S. West var. turgidum Hinode(図I,11)
   L 377;W 46  金泉
* Cl. striolatum Ehrenb.
* Cl. tumidum Johns.
* Cl. turgidum Ehrenb.
  var. glabrum Gutw.(図II,7,8)
   L 642−666;W 71−76. 金泉
 スコットランド、ポーランド、オーストラリア等から報告されている珍らしいもので、四国では愛媛県で始めて見られ、今回が2度目である。
 Cl. venus k■tz.(図I,15)
   L 67;W 12. 金泉
*  var. incurvum (Breb.) krieg.
  pleurotaeninm abeanum Hinode var. elongatum Hinode(図III、1)
  (新変種)
   L 823;W 47;ap 31. 元山
 基本種に比して長い変種で、基本種は長さが幅の13−14倍であるのに対して、17倍以上も長い。
* Pl. baculoides (Roy & Biss.) Playfair
* Pl. Coronatum (Breb.) var. nodulosum (Roy) W & G. S. West
   Pl. coroniferum (Borge) krieg.(III,2,3)
   L 496−593;W 40−43.
* Pl. ehrenbergii (Breb.) De Bary
* Pl. eugeneum (Turn.) W. & G. S. West
   Pl. nodosum (Reinsch) Lund.(II,11)
   L 303;W 47.
* Pl. ovatum Nordst.
*  var. inermius Mobius
* Pl. trabecula (Ehrenb.) N■g.
*  var. maximum (Reinsch) Roll
*  var. rectum (Delp.) W. & G. S. West
   Pl. truncatum (Breb.) Nag. var. farguharsonii (Roy) W. & G. S. West(III,4)
   L 303;W 37. 元山
* Euastrum ansatum Ehrenb. var. dideltiforme Ducellier
*  var. pyxidatum Delp.
   E. didelta Ralfs var. bengalicum Lagerh.(I,21)
   L 110;W 55;I 14. 元山
   E. denticulatum (kirchn.) Gay(I,22)
   L 23:W 19;16. 金泉
   E. evolutum (Nordst.) W. & G. S. West var. simplicius Hinode
   E. platycerum Reinsch(図II,3)
   L 49−52;W 34−39;I 12−14;T 26. 元山
   E. porrectum Borge var. japonicum Hinode(図II,4)
   L 50;W 34;I 10. 元山
   E. sinuosum Lenorm(図I,20)
   L 77;W 41;I 13. 元山
* E. spinulosum Delp.
*  var. vaasii Scott & presc.
   E. turgidum Wall.(図III,5)
   L 115;W 91;I 33;T 61. 寄井,元山
   E. turnri W. West(図II,5)
   L 37;W 26;19. 元山,金泉
   E. verrucosum Ehrenb.(図II,6)
   L 91;W 73−76;I 21−27;T 45. 寄井,元山
   Micrasterias apiculata (Ehrenb.) Menegh. var. lacerata Turn.(図II,1)
   L 242;W 194;I 35. 寄井,元山
* M. decemdentata Nag.
  M. thomasiana Arch. var. notata (Nordst.) Grobl.(図II,2)
   L 236;W 206;I 28. 元山
   Actnotaenium cucurbitinum (Biss.) Teil.(図I,16)
   L 46;W 22. 金泉
  var. magellanicum (Borge) Teil(図I,17)
   L 50;W 17. 金泉
   Ac. inconspicuum (W. West) Teil.(図I,18)
   L 28;W 9. 元山
* Ac. turgidum (Breb.) Teil. (=Cosmarium rurgidum Breb.)
* Cosmarium binum Nordst.
* C. blyttii Wille
* C. boeckii Wille
* C. connatum Breb.
* C. conspersum Ralfs
* C. contractum KIrchn. var. ell■psoideum (El fv) W. & G. S. West
   C. decoratum W. & G. S. West(図IV,7)
   L 76;W 59;I 24. 元山
   C. dentiferum Corda(図IV,3)
   L 73;W 73;I 24;T 32. 元山
ヨーロッパの各地から見出されているが、日本では筆者が本県三野町で見たのみである。
* C. globosum Bulnh.
* C. granatum Breb.
  var. angustum Hinode(図III,11)(新変種)
  L 29;W 18;16. 金泉
* C. granulatiforme Hinode
* C. hammeri Reinsch
* C. hornavanense Gutw. var. duvobianum (L■tkem.) Ruzicka
* C. impressulum Elfv.
* C. kamiyamense Hinode
* C. laeve Rabenh. var. septentrionale Wille
* C. lundellii Delp. var. ellipticum W. West
*  var. japonicum Hinode
   C. maculatum Turn.(図III,14)
   L 125;W 67;I 45. 元山
* C. margaritatum (Lund.) Roy & Biss. var. quadrum krieg.
* C. meneghini Breb.
   C. naegelianum Breb.(図III,8)(日本新)
   L 27−31;W 20−22;I 6;T 10. 元山(小池)
* C. norimbergense Reinsch f. depressnm W. & G. S. West
* C. obsoletnm (Hantzsch) Reinsch var. sitvense Gutw.
* C. obtusatum Schmidle
* C. pachydermum Lund.
  var. aethiopicum W. & G. S. West(図III,9)
   L 64;W 51;I 20;T 32. 元山
* C. pokornyanum (Grun) W. & G. S. West
* C. portianum Arch.
* C. pseudomagnificum Hinode
* C. punctulatum Breb.
* C. pygmaeum Arch.
   C. pyramidatum Breb. var. rotundatum Hinode(図IV,I)
   L 132;W 62;I 24. 元山
 筆者が黒沢湿原で発見したもので、他からは見られていない。
   C. quadrtum Ralfs(図III,6)
   L 61;W 35;I 20;T 27.
  var. willei W. & G. S. West(図III,7)
   L 56;W 33;I 26;T 26. 元山
 この変種は従来北極圏附近から報告されたものであるが、四国ではいくつかの産地がある。
* C. rectangulare Gutw.
  C. regnesi Reinsch(図III,12)
  L 15; W 12; I 6.
* C. reniforme (Ralfs) Arch.
* C. sexangulare Lund.
   C. speciosnm Lund. var rostafinskii (Gutw.) W. & G.S. West(図III,10)
   L 40;W 30;I 19. 元山
 比較的珍らしいもので,英国,オーストリア,アメリカ合衆国などから見出されていて,わが国では愛媛県に次で2度目のものである。
   C. sportella Breb.(図IV,6)
   L 32;W 29; 9. 寄井
* C. subeostatum Nordst. var. beckii (Gutw.) W. & G. S. West(図III,13)
   L 27;W 22;I 7. 元山
* C. subdanicum W. West
   C. subrectangulare (Gutw.) L■tkem.(図II,13)
   L 33;W 26;I 9. 元山
   C. subtrapezicum Hinode(図IV,2)
   L 76;W 73;I 21. 寄井
* C. subtumidum Nordst.
   C. turpinii Breb. var. eximium W. & G. S. West(図IV,5)
   L 44;W 35;I 12. 寄井,元山,金泉
  var. podolicnm Gutw.(図IV,4)
   L 58;W 45;I 15. 寄井,金泉
   C. undulatum Gorda var. crenulatum (N■g.) Wittr.(図II,12)
   L 20;W 14;I 4. 元山
   C. westii Bernard(図I,19)
   L 71−74;W 43−44;I 41. 元山
* Staurodesmus dejectus (Breb.) Teil. var. apiculatus (Breb.)
  Teil. (=Staurastrum apiculatum Breb.)
* Std. corniculatus (Lund.) Teil. (=Staurastrum corniculatum Lund. var. spinigerum W. West f. latum Gr■nbl.)
   Std. cuspidatus (Breb.) Reil.(図IV,8)
   L 18;w csp 21,ssp 15;I 3.5. 元山
* Std. dickiei (Ralfs) Lillier. (=Staurstrum dickiei Ralfs)
   Staurastrum asterias Nygaard(図IV,13)
   L 39;W cpr 34;I 10. 元山
* St. contectum Turn. var. inevolutum Turn.
* St. crenulatum (N■g) Delp.
* St. cristatum N■g. var. cuneatum Hinode
* St. dilaiatum Ehrenb.(図IV,10)
   L 27;W 30;I 8. 元山
* St. disputatum W. & G. S. West var. sinense (Lutkem) W. & G. S. West
* St. gracile Ralfs
* St. inflexum Breb.
* St. javanicum (Nordst.) Turn.
* St. lapponicum Gr■nbl.
* St. lunatum Ralfs
* St. muticum Breb. f. minor Rabenh.
* St. orbiculare Ralfs var. depressum Roy & Biss.
*   var. valfsii W. & G. S. West
   St. pilosum (N■g.) Arch.(図IV,9)
   L ssp 39;W ssp 41;I 9. 元山
   St. punctulatum Breb.(図IV,11)
   L 24;W 24;I 9. 寄井,元山,金泉
  var. striatum W. & G. S. West(図IV,12)
   L 20;W 22;I 6. 元山
* St. quadricornutum Roy & Biss.
* St. rhynchoceps krieg. var. ornatum Hinode
* St. striolatum (N■g.) Arch.
* St. tetracerum Ralfs
*  var. cameloides Florin
* Desmidium aptogonum Breb.
* D. baileyi (Ralfs) Nordst. f. tetragonum Nordst.
   D. swartzii. Ag.(図IV,14)
   L 15;W 35;I 25. 元山
  var. quadrangulatum (Ralfs) Roy
  var. amblyodon (Itz.) Rabenh.(図IV,15)
   L 18;W 30;I 18. 元山
 ヨーロッパの2,3ヶ所,アメリカ合衆国などで見出されている珍らしいもので,側壁のつき出た所が円くなっている変種で昨年上勝町で発見されたのが我が国で最初のもので、元山地区ではかなりの個体が見られた。
* Hyalotheca dissiliens (Sm.) Breb.

   図の説明
図 I
 10−14 × 350,他 × 550.
1.Spirotaenia obscula Ralfs
2.3 Mesotaenium caldariorum (Lagerh.) Hansg.
4.Cylindrocystis brebissonii Menegh.
5.Cyl. crassa De Bary
6.Gonatozygon nonotaenium De Bary var pilosellum Nordst.
7.G. kinahani (Arch.) Rabenh.
8.penium cylindrus (Ehrenb.) Breb.
9.P. exiguum W. West
10.Closterium ehrenbergii Menegh. var. michailovskoense Elenkin
11.Cl. siliqua W. & G. S. West var. turgidum Hinode
12.Cl. praelongum Breb. var. porosum (Gutw.) krieg.
13.Cl. leibleinii kutz. var. recurvatum W. & G. S. West
14.Cl. moniliferum (Bory) Ehrenb. var. robustum Hinode
15.Cl. venus kutz.
16.Actinotaenium cucurbitinum (Biss) Teil.
17.      var. magellanicum (Borge) Teil.
18.Ac. inconspicuum (W. West) Teil.
19.Cosmarium westii Bernard
20.Euastrum sinuosum Lenorm.
21.E. didelta Ralfs var. bengalicum Lagerh.
22.E. denticulatum (kirchn.) Gay
図 II
 7×180,1,2,8−11×350,550
1.Micrasterias apiculata (Ehrenb.) Menegh. var. lacerata Turn.
2.M. thomasiana Arch. var. notata (Nordst.) Gronbl.
3.Euastrum platycerum Reinsch
4.E. porrectum Borge var. japonicum Hinode
5.E. turnerii W. West
6.E. verrucosum Ehrenb.
7, 8.Closerium turgidum Ehrenb. var. glabrum Gutw.
9.Cl. pritchardianum Arch.
10.Cl. attenuatum Ehrenb.
11.Pleurotaenium nodosum (Reinsch) Lund.
12.Cosmarium andulatum Corde var. crenulatum N■g.) wittr.
13.C. subrectangulare (Gutw.) L■tkem.
図 III
 1−4×350,他×550.
1.Pleurotaenium abeanum Hinode var. elongatum Hinode
2,3.P1. coroniferum (Borge) krieg.
4.P1. truncatum (Breb.) N■g. var. farquharsonii (Roy) W. & G. S. West
5.Euastrum targidum wall.
6.Cosmarium quadratum Ralfs
7.  var. willei W. & G. S. West
8.C. naegelianum Breb.
9.C. pachydermum Lund. var. aethiopicum W. & G. S. West
10.C. speciosum Lund. var. rostafinskii (Gutw.) W. & G. S. West
11.C. granatum Breb. var. angustatum Hinode
12.C. regnesi Reinsch
13.C. sabcostatum Nordst. var. beckii (Gutw.) W. & G. S. West
14.C. maculatum Turn.
図 IV
 すべて × 550
1.Cosmarium pyramidatum Breb. var. rotundatum Hinode
2.C. subtrapezicum Hinode
3.C. dentiferum Corda.
4.C. turpinii Breb. var. podolicum Gutw.
5.  var. eximium W & G. S. West
6.C. sportella Breb.
7.C. decoratum W. & G. S. West
8.Staurodesmus caspidatus (Breb.) Teil.
9.Staurastrum pilosum (Nag.) Arch.
10.St. dilatatum Ehrenb.
11.St. punctulatum Breb.
12.  var. striasum W. & G. S. West
13.St. asterias Nygaard
14.Desmidium swartzii Ag.
15. var. amblyodon (1tz.) Breb.

図1

図2

図3

図4


徳島県立図書館