池田町は四国の中央部に位置し、平野部はなく、全域が山岳地形からできている。町の中央を吉野川の本流が貫き、いくつかの支流とともに潅流して流域には水田が開けている。チリモの産地としては、まず第一に黒沢のミズゴケ湿原をあげなければならない。ここはチリモの宝庫といってもよく、種類の数も個体数も甚だ多い。しかしこの湿原も次第に水の供給が減少し、乾燥し荒廃しつつある。筆者がこの地へ初めて訪れたのは、昭和40年9月7日で、その頃にはオオミズゴケの群落も広範囲に分布し、特有の湿原植物もよく繁茂して、典型的なミズゴケ湿原の様相を呈していた。このとき採集した資料からは、112種、65変種、8品種の計185種類が検出された。それから9年後、昭和49年6月2日再び訪れたときには、湿原は見る影もない程相貌を変えていた。このとき採集した資料からは、45種類、29変種、2品種計76種類で、前回見られなかったものは23種類で両回合して黒沢産のチリモの種類数は208となる。この調査結果は専門誌「ヒコビア」に詳細発表してあるので、黒沢は今回の調査では省き、その報告も紙数の都合もあり、触れないこととする。今回の調査では、池田町の水田や池などに目をつけて、できるだけ広範囲に亘るように努力した。池は中西にあるコトボシ池、中蓮寺峰の中蓮寺池、中津山の頂上のジュンサイ池には、かなり興味深い種類がかなり見出された。水田では大和川流域で湿原性の種類が見られたことは興味あることである。ここは現在は水田のみとなっているが、昔は湿原状態であったに違いないと考えられる。採集を行なった場所は次のとおりである。 1.池田町新池 2.大和川水田 3.中西コトボシ池 4.中西水田 5.佐野水田 6.馬路水田 7.中蓮寺池 8.中津山頂上、ジュンサイ池 各地の資料を調べて感じたことは種類の変化は見られるものの、個体数の甚だ少ないことである。そのため、若干の種類は同定できないままに終った。中蓮寺池は特に湿原性が強く、位置的に見て興味ある所と感じた。今回の採集で、確認しえた種類は、46種、33変種、2品種、合計81種類で、このうち黒沢と共通のものが31種類あるので、これを除いて黒沢のものと合算すると、その種類の総数は258に達する。一ケ町内にこれだけの種類のチリモが存在することは、まことに珍しいことである。 今調査で検出された81種類のうち、新種1、新変種1、新品種1、日本新9であった。 細胞の大きさは、次の略字で示す。単位はすべてマイクロである。L細胞の長さ、W同幅、T同厚さ、I峡部の幅、T細胞の厚さ、W6半細胞の底部の幅、AP頂部の幅。 1.Spirotaenia
condensata Breb.(図I;1) L 115-126;W 16 産地2,3 2.Netrum digitus
(Ehrenb.) Itzigs. et Rothe(図I;2) L 162-182;W 36-49 産地8 3.Penium
margaritaceum (Ehrenb.) Breb. (図I;3) L 128;W 20 産地5 4.Closterium
attenuatum Ehrenb.(図II;5) L 315-351;W 35-37 産地5 5.Cl. calosporum
Wittr. var. brasiliense Borges.(図II;1) L 172-201;W 13-16 産地7 6.Cl.
cornu Ehrenb.(図I;14) L 113;W 8 産地5,6 7.Cl. costatum Corda var.
subtumidum Racib.(日本新)(図II;3,4) L 406;W
42 産地7 ヨーロッパの数ケ所で見られているもので非常に珍しい。湿原性と思われる。 8.Cl. cynthia De
Notaris(図I;20) L 70;W 12 産地2 9.Cl. ehrenbegii
Menegh.(図I;19) L 326-350;W 48-57 産地2,3,5 10.Cl. leibleinii
Kutz.(図I;17) L 178-208;W 28-34 産地2,5,6 11.−− var. recurvatum W. et
G. S. West(図I;18) L 182;W 29 産地6 12.Cl. libellula Focke var.
interruptum (W. et. G. S. West) Donat(図I;7) L 120;W 25 産地4 13.Cl.
macilentum Breb.(図II;2) L 207;W
13 産地6 細胞は細長く、黒沢で見られたものと同じ形態をしている。 14.Cl. nasutum Nordst. var.
nanum 新変種(図II;6−8) L 230-363;W
31-36 産地3 基本種は南アメリカを主として分布している珍しいもの。コトボシ池で少数見られた。基本種に比して、かなり小さいので、新変種とした。 15.Cl.
pritchardianum Arch.(図I;24,25) L 388;W 46 産地6 16.Cl. paeudolunula
Borge(図I;15,16) L 230;W 34 産地6 17.Cl. pulchellum W. et G. S. West
f. achromata 新品種(図I;8) L 87;W
11 産地3 基本種はシンガポール近郊で一度報告されたのみ、本品種は基本種の細胞膜が褐色を呈するのに対して、無色である。 18.Cl.
strigosum Breb. var. elegans (G. S. West) Krieg.(日本新)(図I;9,10) L
131-150;W 12-16 産地2,3,5 細胞はやや短かいようである。 19.Cl. striolatum
Ehrenb.(図I;21,22) L 315;W 30;Ap 12 産地2 20.−− var. subpunctatum
Hirano(図I;23) L 304;W 31;Ap
12 産地7 黒沢にも見られる。明らかに湿原性のものである。 21.Cl. tumidum
Johns.(図I;11,12) L 106-121;W 13 産地3,5 22.−− var. amplum
Hinode(図I;13) L 375;W 47 産地5 23.Cl. venus Kutz.(図I;4) L 69;W
12 産地2,3 24.−− var. incurvum (Breb.) Krieg.(図I;5) L 52;W
10 産地2,3 25.−− var. westii (W. et G. S. West) Krieg.(日本新)(図I;6) L
81;W 8 産地3 26.Pleurotaenium ehrenbergii (Breb) De Bary(図II;10) L
376-520;Wb 26-31;Ap 18-21 産地2,7 27.−− var. crenulatum (Ehrenb.)
krieg.(図II;11) L 303;W 634;Ap 21 産地3 28.Pl. eugeneum (Turn.) W. et
G. S. West var. speciosum Hinode(図II;14) L 732;Wb 45;Ap
30 産地2 広島県の宮島で発見されたものである。 29.Pl. minutum (Ralfs)
Delp.(図II;9) L 113;W 12 産地8 30.Pl. trabecula (Ehrenb.)
Nag.(図II;12) L 520;Wb 29;Ap 21 産地7 31.−− var. maximum (Reinsch)
Roll(図II;13) L 630;Wb 43;Ap 28 産地2,8 32.Euastrum ansatum Ehrenb.
var. dideltifome Ducell.(図II;15) L 76;W 37;I 11 産地2,3 33.−− var.
pyxidatum Delp.(図II;16) L 80-85;W 43-46;I 12 産地2,3 34.E. bina1e
(Turp.) Ehrenb. var. hians W. West(図II;17) L 14;W 11;I
3 産地2,5 35.E. denticulatum (Kirchn.) Gay(図II;18) L 21−23;W 17-18;I
4-6 産地2,3 36.E. didelta Ralfs var. bengalicum Lagerh.(図III;2) L
122;W 61;I 16;T 37 産地2 37.E. insulare (Wittr.) Roy var. silesiacum
Gronbl.(図III;3,4) L 15;W 13;I 3 産地2 38.E. oblongum (Grev.)
Ralfs(図III;1) L 141;W 71;I 22 産地3 39.E. platycerum
Reinsch(図III;9) L 52;W 46;I 13 産地3 40.E. sphyroides
Nordst.(日本新)(図III;8) L 46;W 45;I
13 産地3 今までにニュージーランドから唯一度報告されただけという珍しい種である。 41.E. spinulosum Delp.
var. vaasii Scott et presc.(図III;8) L 54-64;W 52-56;I
13-15 産地2,3 42.E. turnerii W. West(図II;19) L 35;W 26;I
8 産地3 43.E. verrucosum Ehrenb.(図III;5) L 79;W 71;I 20 産地2 44.−−
var. alatum wolle(図III;6) L 86;W 73;I 21 産地3 45.−− var. dalbisii
Laporte(日本新)(図III;7) L 79;W 68;I
19 産地5 フランスとアメリカのオレゴン州からだけしか知られていない。本県では約35年程以前鮎喰町の溝で私が1度観察したことがある。池田町でも唯1個体が見られただけの極めて珍しい種類である。 46.Micrasterias
apiculata (Ehrenb.) Menegh.(図III;11) L 230;W 181;I 41 産地2,3 47.M.
thomasiana Arch. var. notata (Nordst.) Gronbl.(図III;12) L 245;W 226;I
29 産地2,3 48.Actinotaenium capax (Joshua) Teil.(図IV;1) L 143;W 73;I
67 産地3 49.A. parangula (Breb.) Teil.(図III;15) L 46;W
19 産地8 50.A. wollei (Gronbl.) Teil.(図III;14) L 44;W
35 産地5 51.Cosmarium binum Nordst.(図IV;12) L 56;W 46;I
18 産地2,3 52.C. blyttii Wille(図IV;11) L 22-23;W 19-20;I
6 産地2,3,5 53.C. calcareum Wittr.(日本新)(図IV;10) L 26-28;W 23-24;I
6-7 産地2,3 54.C. globosum Bulnh.(図IV;16) L 34;W 21;I
18 産地8 55.C. granatum Breb.(図IV;6) L 50;W 25;I 10 産地3 56.C.
hammeri Reinsch var. protuberans W. et G. S. West(図IV;4) L 31;W 25;I
8;T 16 産地3 57.C. laeve Rabenh.(図III;18) L 21-23;W 15-16;I
4 産地3 58.−− var. septentrionale Wille(図III;19) L 15;W 13;I
3 産地2 59.C. nasutum Nordst. var. grnulatum Nordst.(日本新)(図IV;15) L
31;W 27;I 9 産地7 北方系のもので、湿原を好む種類である。 60.C. norimbergense Reinsch f.
depressa W. et G. S. West(図III,17) L 17;W 17;I 10 産地3 61.C.
obtusatum Schmidle(図IV;2) L 49;W 46;I 16 産地3 62.C. orthopleurum
Roy et Biss.(図IV;18) L 80-88;W 82-83;I 26;T 37 産地2 63.C. portianum
Arch.(図IV;19) L 34;W 28;I 10 産地3 64.C. pseudobroomei
Wolle(図IV;16) L 37;W 35;I 9;T 21 産地3 65.C. punctulatum
Breb.(図IV;8) L 22-27;W 25;I 6-8 産地2,3 66.−− var. subpunctulatum
(Nordst.) Borges.(図IV;9) L 28;W 25;I 8 産地2 67.C. quadrum Lund.
var. minus Nordst.(図IV;17) L 52;W 51;I 17 産地3 68.C. regnellii
Wille var. minimum Eichler et Gutw.(日本新)(図III;20,21) L 16;W
13;I 3;T 7 産地3 69.C. regnesi Reinsch(図III;22) L 15;W 13;I
8 産地2 70.C. subcumis Schmidle(図IV;3) L 61;W 31;I 21 産地3 71.C.
subgranatum (Nordst.) Lutkem.(図IV;5) L 31;W 23;I 9 産地3 72.C.
subrectangulare (Gutw.) Lutkem.(図IV;7) L 33;W 26;I 6 産地2 73.C.
turpinii Breb. var. esimum W. et G. S. West(図IV;14) L 43;W 34;I 13;T
22 産地2,3 74.−− var. podolicum Gutw.(図IV;13) L 57;W 47;I
16 産地6 75.C. westii Bernard(図III;13) L 71;W
43 産地2 76.Staurodesmus incus (Breb.) Teil. var. ralfsii (W. et G. S.
West) Teil.(図IV;25) L 20;W 18;I 6 産地8 77.Staursatrum
awaense(新種)(図IV;24) L 33;W 61;I 6 産地3 78.St. brachiatum
Ralfs(図IV;22) L 28;W 31;I 7 産地8 79.St.hexacerum (Ehrenb.) wittr.
var. pentagonum Krieg.(日本新)(図IV;21) L 22;W 25;I
8 産地3 80.St.lapponicum (Schmidle) Gronbl. (図IV;20) L 32;W 34;I
9 産地3 81.St. punctulatum Breb. var. striatum W. et G. S. West.(図IV;23)
L 23;W 24;I 6 産地2,7
図版説明
図I 1,3−8,10,14,16,20,22,25×550 その外すべて×350 1.Spirotaenia
condensata Breb. 2.Netrium digitus (Ehrenb.) Itzigs. et Rothe.
3.penium margaritaceum (Ehrenb. ) Breb. 4.Closterium venus Kutz.
5.var. incuvum (Breb.) Krieg. 6.var.westii (W. et G. S. West)
Krieg. 7.Cl. libellula Focke var. interruptum (W. et G. S. West)
Donat. 8.Cl. pulchellum W. et G. S. West f. achromata f.
nov. 9.10.Cl. strigosum Breb. var. elegans (G. S. West)
Krieg. 11.12.Cl. tumidum Johns. 13.var. amplum Hinode. 14.Cl.
cornu Ehrenb. 15.16.Cl. pscudolunula Borge. 17.Cl. leibleinii
Kutz. 18.var. recurvatum W. et G. S. West. 19.Cl. ehrenbergii
Meneghi. 20.Cl. cynthia De Notaris. 21.22.Cl. striolatum
Ehrenb. 23.var. subpunctatum Hirano. 24.25.Cl. pritchardianum
Arch.
図II 4,8,9,15−19×550 その外すべて×350 1.Cl.
calosporum wittr. var. brasiliense Borges. 2.Cl. macilentum
Brcib. 3.4.Cl costatum Corda var. subtumidum Racib. 5.Cl. attenuatum
Ehrenb. 6.-8.Cl. nasutum Nordst. var. nanum var. nov. 9.Pl. minutum
(Ralfs) Delp. 10.Pl. ehrenbergii (Breb.) De Bary 11.var. crenulatum
(Ehrenb.) Krieg. 12.Pl. trabecula (Ehrenb.) Nag. 13.var. maximum
(Reinsch) Roll. 14.Pl. eugeneum (Turn.) W. et G. S. West var. speciosum
Hinode 15.Euastrum ansatum Ehrenb. var. dideltiforme Ducell. 16.var.
pyxidatum Delp. 17.E. binale (Turp.) Ehrenb. var. hians W.
West. 18.E. denticulatum (Kirchn.) Gay. 19.E. turnerii W. West.
図III 11,12×350,4,21×750 その外すべて×550 1.Euastrum
olongum (Grey.) Ralfs. 2.E. didelta Ralfs var. bengalicum
Lagerh. 3.4.E. insulare (Wittr.) Roy var. silesiacum Gronbl. 5.E.
verrucosum Ehrenb. 6.var. alatum Wolle. 7.var. dalbisii
Laporte. 8.E. spinulosum Delp. var. vaasii Scott et Presc. 9.E.
platycerum Reinsch. 10.E. sphyroides Nordst. 11.Micrasterias
apiculata (Ehrenb.) Menegh. 12.M. Thomasiana Arch. var. notata
(Nordst.) Gronbl. 13.Cosmarium westii Bernard. 14.Actinotaenium
Wollei (Gronbl.) Teil. 15.A. parangula (Breb.) Teil. 16.Cosmarium
globosum Bulnh. 17.C. norimbergense Reinsch f. depressa W. et G. S.
West. 18.C. laeve Rabenh. 19.var. septentrionale Wille. 20.21.C.
regnellii Wille var. minimum Eichler et Gutw. 22.C. regnesi
Reinsch.
図IV 24×750 その外すべて×550 1.Actionotaenium
capax (Joshua) Teil. 2.Cosmarium obtusatum Schmidle. 3.C. subcucumis
Schmidle. 4.C. hammeri Reinsch var. protuberans W. et G. S.
West. 5.C. subgranatum (Nordst.) Lutkem. 6.C. granatum Breb. 7.C.
subrectangulare Gutw. 8.C. punctulatum Breb. 9.var. subpunctulatum
(Nordst.) Borges. 10.C. calcareum Wittr. 11.C. blyttii
Wille. 12.C. binum Nordst. 13.C. turpinii Breb. var. podolicum
Gutw. 14.var. eximium W. et G. S. West. 15.C. nasutum Nordst. var.
granulatum Nordst. 16.C. pseudobroomei Wolle. 17.C.quadrumd Lund.
var. minus Nordst. 18.C. orthopleurum Roy et Biss. 19.C. portianum
Arch. 20.Staurastrum lapponicum (Schmidle) Gronbl. 21.St. hexacerum
(Ehrenb.) f. pentagona Krieg. 22.St. brachiatum Ralfs. 23.St.
punctulatum Breb. var. striatum W. et G. S. West. 24.St. awaense sp.
nov. 25.Staurodesmus incus (Breb.) Teil. var. ralfsii (W. et G. S.
West) Teil.
図1
図2
図3
図4
|